«Раптам я сутыкнуўся з палескім космасам». Размова з Аляксеем Дзікавіцкім пра кнігу «Оньдэ» і Палесьсе

На мінулым тыдні Аляксей Дзікавіцкі завітаў з прэзэнтацыяй у Прагу, дзе мы зь ім і пагутарылі.

Олэксій Дыковыцькый. «Оньдэ». Варшава 2021. 416 с. Моўная рэдакцыя: Валярына Кустава. Тэхнічная рэдакцыя, вокладка, макет і вёрстка: Уладзімер Міхневіч.

Аляксей Дзікавіцкі сьцісла:

• Я да сёмага году жыцьця гаварыў выключна на палескай гаворцы, таму што не было дзе, як і з кім гаварыць іначай.
• Думка пісаць на палескай гаворцы зьявілася гады тры таму, калі памерла маці і я застаўся даўжэй на вёсцы з бацькам.
• Тое, што я пішу па-палеску, абсалютна не азначае ніякага сэпаратызму. Такія закіды — проста глупства, таму што любыя рэгіянальныя адметнасьці ўзбагачаюць краіну, узбагачаюць мову.
• Калі я заходзіў у краму ў Пінску і адзываўся па-нашаму, людзі ўспрымалі гэта як нешта натуральнае, нягледзячы на тое, што я быў апрануты ў гарнітур і не выглядаў, скажам, як чалавек, які прыехаў з суседняй вёскі.
• Я супраць ідэі ўкраінізацыі Палесься, якую падтрымлівае Наталка Бабіна. Гэта можа прывесьці да таго, штó будзе выгадна акурат нашым усходнім суседзям, нашым нядобразычліўцам.
• Для мэнэ було важно, шчо б кныгу в рукы взялы гэтые полэшукы, якые завжды булы людьмы трэтёго сорту, і шчо б воны побачылы, шчо на йіх говорцы, на нашуй говорцы можна напысаты і выдаты і прозу, і віршы.

Аляксей Дзікавіцкі, Прага, 22 кастрычніка 2021

— Аляксей, давай сьпярша разьбярэмся з тваёй моўнай сытуацыяй. У якой мове цябе выхоўвалі ад нараджэньня? Зь Вікіпэдыі можам даведацца, што бацька ў цябе быў пінчук, а маці мардоўка. На якой мове яны гаварылі з табою?

Аляксей Дзікавіцкі, кніга «Оньдэ» на палескай гаворцы, Варшава 2021

— Сытуацыя была даволі незвычайная. Сапраўды, мая мама напалову мардоўка, напалову руская, а бацька з-пад Пінску, меў і польскія карані. Я нарадзіўся ў Пінску, але сытуацыя склалася так, што бацькі аддалі мяне на выхаваньне да маіх дзядоў у вёску пад Пінскам. І там да сёмага году жыцьця я гаварыў выключна на нашай гаворцы, таму што не было дзе, як і з кім гаварыць іначай. Таму для мяне кожная іншая мова была чужая.

Калі мне споўнілася сем гадоў і трэба было ісьці ў школу, бацькі забралі мяне ў Пінск і аддалі ў рускамоўную школу. Я там быў адзіным дзіцём, якое не гаварыла па-руску. За гэта выклікалі ў школу маіх бацькоў і пыталіся, што са мною. Натуральна, зь цягам часу я навучыўся гаварыць і па-руску. Але да сёмага году жыцьця маёй выключнай мовай быў палескі дыялект.

— А з бацькам потым ты гаварыў па-руску ці па-свойму?

— Па-рознаму. Жыцьцё так склалася, што ў сталым узросьце я з бацькам рэдка бачыўся, але бывала па-рознаму. Гаварылі па-руску, але часта гаварылі таксама па-нашаму.

—​ Як называлася вёска, дзе жылі твае баба зь дзедам?

— Гэта вёска Месткавічы, за 12 кілямэтраў ад Пінску.

—​ Пакуль пачаць пісаць вершы і прозу на пінскай гаворцы, ты спрабаваў пісаць нешта літаратурнае на стандартнай беларускай мове або на рускай?

— Не, ніколі гэтага ўсур’ёз не рабіў. Сама гэтая сытуацыя, што я пачаў пісаць, здарылася больш чым тры гады таму, калі памерла мая мама. Я меўся тады ехаць у адпачынак, але мама памерла якраз перад маім адпачынкам, і я застаўся на два тыдні з бацькам, каб пабыць зь ім, падтрымаць яго. Бацькі на старасьць пераехалі ў дзедаўскую вёску, дзе я выхоўваўся. Раней я там таксама бываў у бацькоў, але звычайна заставаўся на паўдня ці на некалькі гадзін і ўсё бегаў па нейкіх справах. А тады, пасьля сьмерці мамы, калі я застаўся даўжэй, раптам я сутыкнуўся з палескім космасам.

Я сутыкнуўся зь людзьмі, якія прыходзілі ў хату і вялі нясьпешныя размовы. Як ты думаеш, пуйты мне на рыбалку завтра чы нэ пуйты?.. А нэ знаю… А можэ пуйду… А то йды… А не, нэ пуйду, бо рано вставаты… І гэтак далей. Я спачатку адчуваў сябе ніякавата. Мне нават дрэнна было ад тых доўгіх паўзаў. Мы ж не прывыклі гаварыць з паўзамі. Таму што калі нехта маўчыць, то нешта ня так. Мне там у вёсцы таксама здавалася, што нешта ня так. Але потым я пачаў прыслухоўвацца да сваіх землякоў, да сваіх суседзяў, і мяне ўразіла такая гутарка.

Той, хто ведае замежныя мовы, ведае, што такое пасіўны запас. Вось у мяне быў пасіўны запас палескай мовы, гэтай пінскай гаворкі. І раптам гэтыя словы пачалі ўсплываць. І я, уражаны, так сказаць, філязофіяй гэтых людзей, іх падыходам да жыцьця, ад якога я даўно адарваўся, гадоў сорак таму, –— я схапіўся за асадку, мне захацелася запісваць тое, што яны гавораць. І паўстала першае пытаньне — а як жа запісваць? Я спачатку кінуўся па-беларуску, але потым гляджу — гэта ня тое. Беларуская мова ў мяне таксама мова вывучаная. Рашэньне было відавочнае — калі свая мова, то трэба па-свойму і запісваць. Вось так гэта і пачалося.

Аляксей Дзікавіцкі, прэзэнтацыя кнігі «Оньдэ» на палескай гаворцы, Вільня, 11 кастрычніка 2021

—​ Ты пачаў запісваць адразу з думкай, што будзеш публікаваць, ці спачатку гэта было толькі для душы?

— Спачатку толькі для душы. Мне хацелася падзяліцца са шматлікімі знаёмымі на фэйсбуку і ў інтэрнэце, каб яны таксама пабачылі, наколькі гэта адрознае, іншае і цікавае. Я асабліва не спадзяваўся, што хтосьці гэта зразумее ці будзе камэнтаваць, але аказалася, што людзі бачаць у гэтым, таксама як я, вартаснае. Калі ў мяне скончыліся ідэі на такія замалёўкі і кароткія апавяданьні з жыцьця, я пачаў пісаць вершы, якія, натуральна, адлюстроўваюць пераважна мае думкі.

—​ У беларускай прасторы ты чалавек, як кажуць, ня першы-лепшы зь лесу, а віцэ-дырэктар «Белсату». Ты не баяўся, што калі пачнеш пісаць не на літаратурнай мове, а на сваёй гаворцы, то цябе запішуць у сэпаратысты, ня толькі моўныя, але і палітычныя?

— Што тычыцца маёй працы, тут няма чаго баяцца, таму што я стараюся выконваць яе добра. Тое, што я пішу па-свойму, ня мае ніякай сувязі з маёй працай. Але я крыху памятаю сытуацыю канца 1980-х і пачатку 1990-х, калі быў такі рух на Палесьсі — хутчэй за ўсё, гэта быў праект спэцслужбаў, каб зрабіць у Беларусі нешта, ня ведаю, накшталт Прыднястроўя або Нагорнага Карабаху… На шчасьце, гэта не ўдалося, але ўжо тады былі крытычныя заявы, прыкладам з боку Беларускага народнага фронту, пра гэты рух. Магчыма, яны былі тады абгрунтаваныя. Я ня ведаю, я занадта малады быў.

Але цяпер я таксама сутыкнуўся з пэўнай крытыкай, можа, не зусім такой адкрытай, але тым ня менш… Маўляў, гэта больш падобна на ўкраінскую мову, і так далей, ты хочаш адарваць Палесьсе… Мне пісалі шмат у фэйсбуку, але я такое адразу адмятаю, таму што я беларускі патрыёт і штодзённа карыстаюся ў працы і ў жыцьці беларускай мовай. А тое, што я пішу па-палеску, абсалютна не азначае ніякага сэпаратызму. Такія закіды — проста глупства, таму што любыя рэгіянальныя адметнасьці ўзбагачаюць краіну, узбагачаюць мову.

Любы дыялект, любая гаворка павінны ў прынцыпе служыць крыніцай для ўзбагачэньня літаратурнай мовы. Нельга так думаць, што, маўляў, давайце задушым усе дыялекты і будзе панаваць адна літаратурная мова. Літаратурная мова ніколі ня будзе панаваць на ўсіх абшарах ні ў якай краіне.

Аляксей Дзікавіцкі, прэзэнтацыя кнігі «Оньдэ» на палескай гаворцы, Варшава, 13 кастрычніка 2021

—​ Нягледзячы на тое, што ты быў малады, калі ўзьняўся шум вакол аўтанамізацыі Палесься, я табе пастаўлю і такое пытаньне. Што ты думаеш пра моўны праект Міколы Шаляговіча, каб паклікаць да жыцьця асобную пісьмовую мову для палешукоў Берасьцейшчыны? Гэтую мову называлі па-рознаму: то палескай, то заходнепалескай, то нават яцьвяскай. Табе трапляліся на вочы тэксты на гэтай мове?

— Вядома, была ж газэта на палескай мове, яе можна было свабодна купіць у кіёску ў Пінску. Быў фэстываль палескай песьні. Гэта быў моцны рух, і хоць мне тады было гадоў шаснаццаць, мне тое запамяталася. Зноў жа, я не бяруся сказаць, наколькі гэта быў праект спэцслужбаў, а наколькі аўтэнтычны рух, усё магчыма…

—​ Скажы пра мову газэты «Збудінне» —​ як ты адчуваў яе?

— Паколькі людзі куплялі гэтую газэту без прымусу, яны адчувалі, што гэта іхнае. І я таксама гэта адчуў, будучы там. Увогуле мне тады здавалася, што палескія гаворкі больш жывучыя, чым сама беларуская мова. Будучы ў Менску і адзываючыся ў краме па-беларуску, я сутыкаўся — нячаста, але сутыкаўся — з тым знакамітым «говорите нормально». Калі я заходзіў у краму ў Пінску і адзываўся па-нашаму, людзі ўспрымалі гэта як нешта натуральнае, нягледзячы на тое, што я быў апрануты ў гарнітур і не выглядаў, скажам, як чалавек, які прыехаў з суседняй вёскі. Ні ў кога не было ніякіх пытаньняў да мяне.

Вяртаючыся да мовы, я думаю, што калі Беларусь стане нармальнай краінай, дэмакратычнай і вольнай, то нічога дрэннага не было б у тым, каб надаць гэтаму палескаму рэгіёну пэўныя рысы моўна-культурнай аўтаноміі. Калі гэтая мова будзе захоўвацца, дык гэта толькі лепей для Беларусі.

Аляксей Дзікавіцкі, прэзэнтацыя кнігі «Оньдэ» на палескай гаворцы, Бельск, 17 кастрычніка 2021

—​ Цікава, ці чуў ты пра такі файны факт, які можа падацца гістарычнай драбніцай, але для тэмы нашай размовы ён неабыякавы. У траўні 1918 году Сакратарыят БНР, гэта значыць урад БНР, прыняў пастанову фінансаваць пэрыядычныя выданьні ў некалькіх беларускіх гарадах, і сярод гэтых гарадоў быў Пінск са спэцыяльнай агаворкай, што газэта ў ім мае быць «на пінчуцкай мові». Зразумела, ні халеры з гэтай пастановы не атрымалася, але важна, што людзі ў БНР разумелі, што ў Пінску гавораць інакш, чым у Менску, і газэта там трэба «на пінчуцкай мові»…

— Вельмі слушны падыход. Я ведаю, што гэта такая карта, якую нашы суседзі таксама, так сказаць, будуць цягнуць на сябе. Я меў пэўныя прапановы ад украінцаў аб выданьні часткі маіх вершаў, але «ўкраінізаваных». Я, вядома, на гэта не пагадзіўся, таму што мова, можа, фанэтычна і падобная больш да ўкраінскай, чым да беларускай, але гэта не ўкраінская мова, таксама як і не беларуская. Таму трэба яе ўспрымаць так, як яна ёсьць.

—​ Акрамя Міколы Шаляговіча, нельга ня ўспомніць у гэтым кантэксьце мовазнаўцу Фёдара Клімчука, у якога быў свой пэрсанальны праект палескай мовы. Але ён як навуковец называў яе сьціпла сіманавіцкай гаворкай і грунтаваў пісьмовы варыянт мовы перш за ўсё на лексыцы і марфалёгіі гаворкі сваіх землякоў і сямейнікаў зь сяла Сіманавічы ў Драгічынскім раёне. Ты чытаў нейкія рэчы Клімчука? Як табе ягоны варыянт палескай мовы —​ успрымаецца як нешта свойскае ці хутчэй чужое?

Аляксей Дзікавіцкі, прэзэнтацыя кнігі «Оньдэ» на палескай гаворцы, Вільня, 11 кастрычніка 2021

— Вядома, успрымаецца як свойскае. Я не чытаў шмат Клімчука, хоць на «Белсаце» мы пра яго фільм зрабілі, калі ён яшчэ жыў. І я ведаю, што ёсьць некалькі дыялектных слоўнікаў па Палесьсі. Але нельга зрабіць нечага такога, як «слоўнік палескай мовы», таму што ў вёсках, якія аддаленыя адна ад адной усяго на 10-15 кілямэтраў, тыя самыя словы вымаўляюцца па-рознаму. Таму аднаго моўнага стандарту няма. Былі спробы пісаць нешта, але, натуральна, на гаворцы канкрэтнага рэгіёну ці вёскі.

Беручыся за напісаньне таго, што я сёлета выдаў, скажу шчыра — я знарок нічога з раней напісанага іншымі не чытаў і не шукаў. Таму што гэта магло б уплываць на мяне і замінаць у выпрацоўцы сваіх уласных мэтадаў напісаньня. Калі б я бачыў іншыя мэтады, тым больш такога аўтарытэтнага чалавека, як Клімчук, я мог бы збочыць не туды — так мне здавалася…

—​ Табе ня рупіць, каб на базе таго, што ты ўжо напісаў і апублікаваў, зрабіць «звышрэгіянальны» варыянт мовы? Ці табе хапае таго, што ты зрабіў на базе мовы вёскі Месткавічы?

— Я думаю, што мова, якою напісаная кніга «Оньдэ», яна і ёсьць, як ты кажаш, «звышрэгіянальная». Ёсьць пэўная колькасьць слоў, асабліва ў вершах, якіх мне не хапала ў мовах маіх аднавяскоўцаў, і я мусіў увесьці некаторыя нэалягізмы…

—​ Не сакрэт, што Палесьсе, як і ўся Беларусь, моўна і сьветапоглядна русыфікуецца. Наталка Бабіна кажа, што русыфікацыю Палесься можна запыніць, калі прышчапіць палешукам украінскую нацыянальную сьвядомасьць, а не беларускую, якая, трэба разумець, слабейшая, што тычыцца русыфікацыі. Як табе гэтая ідэя?

— Я супраць такой ідэі. Таму што ўсе размовы пра нейкія перадзелы, пра прышчапленьне ідэі аднаго народу на тэрыторыі іншай краіны — я лічу, што гэта абсалютна няправільна. Гэта можа прывесьці да таго, што будзе выгадна акурат нашым усходнім суседзям, нашым нядобразычліўцам. Дарэчы, я пытаўся ў шмат каго на Палесьсі: хто вы? Мне адказвалі: мы беларусы, але тутэйшыя. Гэта мяне крыху зьдзівіла, бо раней звычайным адказам на такое пытаньне было: мы тутэйшыя.

—​ Калі я цябе разумею, каб гаварыць і пісаць на палескай гаворцы, як ты гэта робіш, і прытым адчуваць сябе камфортна, табе не абавязкова стаць украінцам і казаць, што гэта ўкраінская гаворка? Табе сапраўды ня хочацца пабыць крыху ўкраінцам? У людзей з культурна-моўных памежжаў бываюць такія падвойныя ідэнтыфікацыі. Вось у Польшчы ў перапісах людзі фіксуюць такую нацыянальную дыхатамію —​ украінска-польская ідэнтычнасьць, або беларуска-польская…

— Я люблю Ўкраіну, я там часта бываю, але я не разумею, чаму я павінен станавіцца ўкраінцам. Мне гэта абсалютна не патрэбна. Увогуле мне здаецца, што на памежжах, пра якія ты гаворыш, любая накрэсьленая алоўкам мяжа — штучная. Маўляў, тут людзі гавораць так, а сто мэтраў далей, за мяжою — іначай. Такое рэдка бывае або і наогул не бывае. Я не хацеў бы быць украінцам. Я сябе адчуваю больш як чалавек зь Вялікага Княства ці з Рэчы Паспалітай, дзе гэта было акурат ня так істотна, на якой мове і зь якім акцэнтам ты гаворыш. Гэта цяпер усё так крышталізавалася…

—​ Davaj ostatnie pytanie ja postavlu tobiê po-svojomu, a ty odkažeš mniê po-svojomu, dobre? Jak schočut zapisati nas u separatysty, to v pary bude veseliêj. Komu, na tvôj pohlad, najbôlš potrêbna tvoja kniha – polešukam, pudlašukam, minčukam, ukrajinciam? Što i komu ty chotiêv siêtoju knihoju dokazati?

— Я пысав гэтую кныгу як такый довг мойім сусідям, мойім людям з мойго сэла. Я нэ хотів нычого ныкому доказваты, бо як я запысвав за гэтымы людьмы, шчо воны бають, шчо воны гомонять, то воны пыталыса, нашчо ты гэто робыш? Я так жартом казав, шчо можэ кныжку надрукую. Воны казалы: такого ныколы нэ будэ, шчо б по-нашому, нашою простою говоркою кныгу надруковалы. А я сказав, як вжэ далій і далій гэто йшло, шчо я надрукую. І для мэнэ було важно, шчо б кныгу в рукы взялы гэтыйі полэшукы, якыйі завжды булы людьмы трэтёго сорту, і шчо б воны пубачылы, шчо на йіх говорцы, на нашуй говорцы можна напысаты і выдаты і прозу, і віршы. І гэтая кныжка была і е для йіх.