Ці ўмеем па-беларуску правільна дзякаваць? Дзякуй — „вялікі” ці „вялікае“? Дзякуем „каму“ ці „каго“? А як адказаць на падзяку? Толькі не „калі ласка“!
Дзякуй — адно з найбольш адметных словаў беларускае мовы. Хоць падобныя словы падзякі маюць і суседзі, але форма дзякуй нас вылучае.
Дзякуй, дзяка
У сучаснай мове слова дзякуй — асноўнае слова падзякі.
Але можна дзякаваць і формамі дзеяслова дзякаваць :-) — шчыра дзякую Вам, дзякуем за пачастунак. Слова ў нас жыве прынамсі з XV стагодзьдзя.
Увага! Дзеяслоў дзякаваць патрабуе формы давальнага склону:
вельмі дзякую (каму?) табе, сябрам.
Гэта важнае адрозьненьне ад рас. благодарю (кого?) тебя.
У старой мове было слова дзяка (дзякі ў множным ліку, ужываліся некалі замест дзякуй) — тое самае, што падзяка: „Прымі ж нашу дзяку“, — зьвяртаўся Францішак Багушэвіч да Арэшчыхі — Элізы Ажэшкі.
(Дарэчы, падказка аматарам скарачаць словы ў электронным ліставаньні: ня „дзяк“, бо да яго патрэбны і поп, а дзяка.)
Ці хочаш у ярмо? — Э, не, дзякуй у шапку!
Слова „дзякуй“ чуваць у многіх устойлівых выразах.
Дзякуй Богу! — гэта і калі вельмі добра, і калі нечага многа, і калі адчуваюць радасьць ды палёгку. Ужываюць і „дзякаваць Богу“.
Апавяданьне К. Чорнага
Дзякуй за ласку і нават дзякуй у шапку — зьедліва адкідаюць непрымальную прапанову.
Калі ня п’юць, то й ня дзякуй — сэнс выразу блізкі да расейскага „в чужое просо не суй носа“.
Ні за дзякуй [прапасьці] — марна.
Выразы сытуацыйнага этыкету: Дзякуй гэтаму дому. Дзякуй за абед, што пад’еў дармаед.
Працаваць за дзякуй ‘бясплатна’ — выраз супадае з адпаведным расейскім. А прагматычная беларуская мудрасьць у цэлай чарадзе выразаў:
Дзякуем не адбудзеш (варыянт: Дзякуем не адбыць, трэба заплацiць)
Дзякуй не зьясі
Дзякаю (падзякаю) сыты ня будзеш
За дзякуй футра ня справіш / пірага ня купіш
Дзякуй ня дзякуй, а заплаціць мусіш
Вялікі дзякуй як вялікі трамвай
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: ЖЫВАЯ МОВА: ДЗЯКУЙ – ВЯЛIКI, ШЧЫРЫ, САРДЭЧНЫУ гэтым пераліку цікавы першы выраз: слова дзякуй скланяецца як звычайны назоўнік. Юрась Бушлякоў цытуе Яўгена Рапановіча: „А што мне з твайго дзякуя? Якая цана яму, гэтаму дзякую? Зь дзякуем, брат, у краму ня пойдзеш. І на дзякуі не пражывеш…”.
Дзякуй як скланяльны назоўнік жыве ў сучаснай прозе:
У нашым пакоi Вiцю неяк пачаставалi пластачкаю сала са зробленым з газэтнага фатаздымку выразным адбiткам Брэжнева. Нашчадак каралеўскiх кухмiстраў паклаў сала з партрэтам на хлебную лусту i, не сашкрабаючы генсека, з годнасьцю зжаваў, але замест дзякуя паабяцаў, што наступнага разу ўсiх закладзе i нам прышыюць палiтыку.
(Уладзімер Арлоў. Рыба i iншыя)
А якога роду назоўнік „дзякуй“? У такой форме — толькі мужчынскага: вялікі дзякуй як вялікі трамвай. І хоць афіцыйны слоўнік дапускае для дзякуй ніякі род (хоць у нас ну зусім няма скланяльных назоўнікаў ніякага роду на -й), але літаратурная традыцыя — за мужчынскі. Гэта і Брыль, і Лынькоў, якія пісалі вялікі дзякуй, і п’еса Анатоля Вярцінскага „Дзякуй, вялікі дзякуй“.
Danke schön! — Дзякуй! шо?
Словы падзякі з гэтым коранем уласьцівыя большасьці моваў нашага рэгіёну:
у чэскай děkuji і размоўнае díky;
у славацкай ďakujem;
ва ўкраінскай дякую;
вядома ж, у польскай dziękuję i dzięki;
у верхня- і ніжнелужыцкай адпаведна dźakuju so і źěkujom se.
Амаль усюды гэта дзеяслоў першай асобы, наша слова дзякуй у гэтым сэнсе ўнікальнае. Польскае dzięki ў ролі назоўніка множнага ліку ўспрымаецца як кніжнае і гэта не асноўная падзяка. Літоўскае dėkui (ужываецца поруч з ačiū) — старадаўняе пазычаньне зь беларускай мовы.
Японскі каліграф выпісвае беларускае слова „дзякуй“. Японія, верасень 2019 г. Фота І. Карнея
Як бачым, дзякуе вялікі рэгіён славянскіх і балцкіх моваў — ад Одры да Дняпра, ад Балтыкі да ўкраінскіх стэпаў. Але мовазнаўцы амаль упэўненыя, што гэтае слова — германізм. У беларускую яно прыйшло, хутчэй за ўсё, праз польскую, а туды праз чэскую, зазнаўшы па дарозе пакручастыя гукавыя зьмены. Нямецкі корань danc тады азначаў „мысьліць“, але ў сучаснай нямецкай мове danke гэта ‘дзякуй’. І на ідыш дзякуюць a dank — германізмам.
На „дзякуй“ адказ траякі
На слова дзякуй адказваем залежна ад сытуацыі, у якой нам дзякуюць і за што дзякуюць, — прынамсі трыма рознымі спосабамі.
1. Мы адчынілі дзьверы чалавеку, у якога занятыя рукі. Ён кажа:
— Дзякуй!
Наш адказ:
— Няма за што!
(нават калі адчыніць тыя дзьверы было дужа цяжка).
У расейскай таксама ёсьць „не за что“, але ўжываецца радзей, чым у беларускай мове.
Дарэчы, суворы пурыст і знаўца беларускае мовы Ян Станкевіч павучаў, што беларусу не даволі сказаць няма за што, але трэба яшчэ і выбачыцца, што не ўгадзіў ляпей. То бок:
— Дзякую вам! — Няма за што, выбачайце!
2. Наступная сытуацыя. Накармілі гасьцей, яны кажуць:
— Дзякуй!
Наш адказ:
— На здароўе!
Гэта калі есьці толькі пачалі, то скажам ім Смачна есьці або Смачнога! (і ўжо госьці дзякуюць у адказ).
3. Яшчэ часты выпадак. Падаравалі дзіцяці цацку, яно кажа:
— Дзякуй!
Наш адказ:
— Расьці вялікі(-ая)!
Ёсьць унівэрсальны адказ на падзяку, як нагадвае Анатоль Клышка:
— Спажывай /-це на здароўе!
ці
— На спажытак [вам, табе].
І не калькуйма з расейскай мовы дыялёг „спасибо — пожалуйста“ ўяўным „дзякуй — калі ласка“! Беларускі ветлівы выраз „калі ласка“ — перш гэта была поўная формула “калі на тое будзе вашая ласка” — суправаджае просьбу: Перадайце, калі ласка. Калі ласка, не крыўдуйце.